Khi guồng dệt xuất hiện, người thợ dệt không ngờ một ngày nó sẽ thay thế họ. Khi tự động hóa xuất hiện, những công nhân nhà máy cũng không ngờ một ngày nó sẽ thay thế họ. Khi AI xuất hiện, chúng ta ngồi rung đùi và cười khi nói về nó.
Tháng Giêng năm 2020 là năm đầu tiên BOOMing art fair tổ chức tại Bologna, song hành cùng Arte Fiera là hội chợ nghệ thuật thường niên lâu đời nhất tại Ý. Ngự ngay cửa ra vào trước khi đi qua khu soát vé là ngôi sao của sự kiện: một robot điêu khắc hiện đại, tối tân đang chầm chậm xoáy mũi khoan kim cương vào khối polystyrene khổng lồ với sự cân bằng, bình tĩnh và chính xác chỉ có thể khả thi ở máy móc. Được đặt tên “Per farla finita con il giudizio di Dio”, dịch nôm na là “To make peace with God”, installation này là kết quả từ sự hợp tác giữa hai tập đoàn hàng đầu về robot công nghiệp KUKA và Ronchini Massimo cùng với Trung tâm công nghệ và nghệ thuật Puglia (Apulia center for art and technology) Thông điệp nó đưa ra thật rõ ràng: liệu những nghệ sĩ đương đại có bị thay thế hay không trong một tương lai nơi công nghệ tự động hóa thống trị và bành trướng đến những địa hạt từng được xem là vùng an toàn, như nghệ thuật chẳng hạn.
Italy từng là kinh đô của Phục Hưng, đi đến bất cứ thành phố nào dù nhỏ và hẻo lánh bạn vẫn có thể tìm thấy trên quảng trường, trong nhà thờ những bức tượng và phù điêu cẩm thạch được điêu khắc tinh xảo đến mức ta chỉ có thể trố mắt ra tự hỏi những người thợ ngày xưa làm thế nào đã tạo ra chúng chỉ với đục và búa. Nhưng hiện nay, dù với tất cả công cụ và máy móc hỗ trợ, điêu khắc nghệ thuật được xem như một “dying art" nếu không muốn nói là đã chết hẳn.
Một năm sau đó, tháng 7 năm 2021, mình đọc được bài báo viết về chính xác vấn đề này trên The New York Times. Tương lai không ở đâu xa mà chính là ngay bây giờ, robot đang dần xâm thực vào nghệ thuật. Những công việc từng một thời đòi hỏi tay nghề điêu luyện cũng như sự kiên trì bậc nhất nay đã được thay thế bằng bàn tay robot.
Nếu AI là bộ não, thì tự động hóa chính là tứ chi. Khoảng cách giữa hai thứ này đang dần rút ngắn.
________
"Chúng ta không cần thêm một Michelangelo, tại Italy, công việc điêu khắc đã về tay Robot."
Sử dụng chính những khối cẩm thạch đã tạo nên những kiệt tác điêu khắc thời Phục Hưng, một đội ngũ robot tại Italy bắt đầu nhận đơn đặt hàng. Người sở hữu chúng tuyên bố rằng công nghệ là một phần mật thiết cho tương lai nền nghệ thuật Ý.
CARRARA, Italy - Từ hàng thế kỷ nay, công trường khai thác đá cẩm thạch phía trên thị trấn nhỏ này ở Tuscany đã cung cấp nguyên liệu thô cho vô số các tác phẩm được tạo ra bởi các bậc thầy từ Michelangelo, Canova, Bernini, cho đến gần đây nhất là ABB2.
Với khả năng chạm trổ chính xác đến đầu kim, thêm một chút sự tinh tế tôi luyện từ những tiền thân (trong đó có con người), ABB2 - một cánh tay robot đúc từ hợp kim kẽm, cao 4 mét - đang vươn cổ tay xoay tít về phía một khối cẩm thạch sáng mờ. Chầm chậm và đều đặn, những ngón tay phủ kim cương của nó xoáy vào hòn đá, để lộ ra hình dáng một chiếc lá bắp cải mềm mại được thiết kế và đặt hàng bởi một nghệ sĩ nổi tiếng người Mỹ.
ABB2 không phải là một thiên tài ẩn dật miệt mài lao động trong sự cô đơn như loài người. Cách đó không xa, trong một công xưởng rầm rì âm thanh của robot, Quantek2 đang đánh bóng một tảng cẩm thạch. Nó đang trong quá trình thực hiện một tác phẩm nghệ thuật được thiết kế bởi nghệ sĩ người Anh, anh đã ủy thác công việc tay chân này cho một cánh tay robot.
Tác phẩm nghệ thuật đến từ Ý luôn nằm trong top những món hàng xuất khẩu giá trị và danh tiếng nhất, ít nhất là từ thời Phục Hưng. Những người tiên phong trong việc tạo dựng và vận hành cơ xưởng robot tin rằng để tiếp tục trụ lại ở tuyến đầu trên con đường nghệ thuật, các sản phẩm công nghệ tối tân là một cộng sự không thể thiếu.
“Chúng tôi không cần thêm một Michelangelo”, Michele Basadella, một kỹ sư 38 tuổi tự cho anh là bộ não của robot chia sẻ. “Vì chúng tôi đã có một thứ tương tự rồi."
Một điều không thay đổi sau hàng trăm năm là các nghệ sĩ vẫn rất nhạy cảm về credit - cuối cùng thì ai mới là người được tán dương và hưởng thành quả? Tại các xưởng kỹ nghệ Florentine từ xưa, công việc sáng tạo đa phần hoạt động trong sự kín đáo âm thầm, tác phẩm tranh tượng thường phải đi qua nhiều bàn tay thợ học việc trong quá trình tạo tác, nhưng trên thành quả thì chỉ có một chữ ký của người thầy.
Vai trò người thợ không tên bây giờ được giao lại cho các Robot. Rất nhiều khách hàng yêu cầu rằng danh tính của họ phải được bảo mật. Giacomo Massari, một trong những người sáng lập tập đoàn Robotor, ông chủ của đội ngũ robot điêu khắc chia sẻ, “Họ muốn duy trì cái ấn tượng rằng tác phẩm của họ vẫn được thực hiện thủ công với đục và búa. Thật buồn cười”
Đứng giữa công trường mịt mù bụi cát, đeo kính râm để tránh ánh mặt trời phản chiếu từ hàng tấn khối cẩm thạch đang được vận chuyển xuống từ ngọn núi Apennine cách đó không xa, ông Massari cho rằng từ bỏ kỹ thuật bằng tay truyền thống là cách duy nhất để cho các tác phẩm điêu khắc cẩm thạch của Ý tồn tại và tiếp tục phát triển.
Sự phồn thịnh của Carrara đã từ rất lâu đến từ nguồn cung cẩm thạch dồi dào cho giới nghệ sĩ. Bùng nổ vào những năm Phục Hưng, Michelangelo đã từng lang thang khắp các khu mỏ tại đây, có khi hàng tuần liền để kiếm cho kì được một tảng đá hoàn hảo mà ông đã dùng cho kiệt tác để đời Pietà. Đến thế kỷ thứ 18, vô số các xưởng kỹ nghệ điêu khắc đã mọc lên để phục vụ cho phong trào Tân Cổ Điển.
Tuy nhiên đến thời Hiện đại và nay là Đương đại, cẩm thạch Carrara không còn được ưa chuộng. Sắc trắng mờ phủ đầy gân xám của chúng bây giờ thường được dùng để lát sàn phòng tắm, kệ bếp, hay khá hơn là phù điêu trong nghĩa trang.
Ông Massari nói rằng nhiều họa sĩ không còn mặn mà với cẩm thạch vì cần quá nhiều thời gian để hoàn thành một tác phẩm bằng tay. Hằng tháng trời, có khi tính bằng năm. Người trẻ tại Carara cũng không muốn theo đuổi con đường này, phần cũng vì hàng tá nguy cơ sức khỏe khi bạn phải hằng ngày hít thứ bụi này vào phổi. Có lời đồn rằng Canova, một điêu khắc gia Tân Cổ Điển, đã làm biến dạng xương ức sau một thời gian dài cong lưng với đục và búa.
Tại một công xưởng dưới chân núi nơi các kỹ sư đang thử nghiệm một robot mới hàng khủng, ông Massari chỉ vào một bức tượng là bản sao của “Psyche được hồi sinh bởi nụ hôn của thần tình yêu", một kiệt tác Tân Cổ Điển. “Canova cần đến 5 năm để hoàn thành nó, chúng tôi chỉ cần 270 giờ đồng hồ.”
Massari và các cộng sự của ông khởi đầu chỉ mua vài con robot từ các hãng công nghệ địa phương. Nhưng dần dần lượng khách hàng tăng lên, trong đó có các tai to mặt lớn như Jeff Koons, Zaha Hadid và Vanesa Beecroft (đây là một số ít đồng ý công khai danh tính), kéo theo đó là các hợp đồng “ngày càng điên rồ", họ bắt đầu phải tạo ra các cỗ máy riêng với phần mềm tự thiết kế và các bộ phận đặt mua từ Đức.
Kỹ sư Basadella nói rằng ông từng có nhiều bạn học là những thợ điêu khắc tài ba, nhưng không ai sống nổi với nghề, bởi sự khéo tay lành nghề ngày nay chẳng có gì mới và cũng không ai đoái hoài nữa. Một con robot có thể cho ra kết quả không tưởng nếu chúng được tạo nên với “sự tinh tế về mỹ thuật", Basadella nói trong khi đang hiệu chỉnh hình ảnh 3D của một khối cẩm thạch được scan vào máy tính tại phòng điều khiển.
“Những con robot của chúng tôi là một tác phẩm nghệ thuật.”
Ông thậm chí dần trở nên thân thiết với một vài “đồng nghiệp". Basadella đang làm mọi thứ có thể để sửa chữa một robot đời đầu nay đã “già yếu và mỏi mệt” , ông muốn cứu nó khỏi con đường đến bãi phế liệu.
“OK, nó không biết nói, cũng chẳng có linh hồn, nhưng từ từ anh sẽ thấy gắn bó với nó".
Robot rất nhanh và tuyệt vời chính xác, nhưng không hoàn hảo. Một lần, một con robot đâm một nhát quá mạnh tay và xẻ dọc bức tượng “Hermaphrodite say ngủ" từ trán đến đầu gối, Basadella suýt ngất xỉu. Đây là một bản sao được đặt hàng bởi điêu khắc gia Hoa Kì Barry X Ball. Nàng Hermaphrodite thực sự đang say ngủ tại bảo tàng Lourve, trên một chiếc giường cẩm thạch được tạc nên bởi Bernin.
Trong khi Basadelle yêu mến những con robot của ông đến mức ông còn viết nên cả một tờ horoscope dành riêng cho chúng, nhiều cư dân tại Carrara lại không mấy mặn mà. Michele Monfroni, một điêu khắc gia sống tại Carrara cho hay, “Nếu Michelangelo nhìn thấy bọn robot này chắc ông sẽ phát tiết đến độ giựt hết tóc!” Nay 49 tuổi, Monfroni sống tại xưởng của ông tại một ngọn núi gần đó nơi ông vẫn đang tạo ra các bản sao của Hercules, tượng thiên thần và đôi khi là huy hiệu cảnh sát bằng tay. “Robot là việc kinh doanh, điêu khắc đến từ đam mê.”
Monfroni nhặt cây búa lên lần đầu năm 7 tuổi và có lẽ từ đó ông chưa bao giờ đặt nó xuống. Ông từ chối thuê thợ robot với niềm tin rằng dùng đôi tay trần để “kéo" một bức tượng ra khỏi tảng cẩm thạch mới là cái đặt nền tảng cho điêu khắc thực sự. Dẹp sứ mệnh cứu rỗi di sản qua một bên, Italy không chừng sẽ mất hết uy tín nếu một ngày các loại hình nghệ thuật truyền thống tuyệt diệt, ông cho biết.
Dùng một tảng đá bọt núi lửa, Monfroni nhẹ nhàng mài nhẵn gò má của một bức tượng cẩm thạch mang dáng hình một người phụ nữ bán khỏa thân - đây là món quà từ chồng của người mẫu và họ sẽ đặt cô ở bể bơi gia đình. “Điêu khắc là thứ anh có trong lòng, nếu anh dùng máy móc thì chính anh cũng hóa thành một cỗ máy.”
Marco Ciampolini, một sử gia và cũng là director của một bảo tàng khu vực, lại không cho rằng việc sử dụng máy móc là hoàn toàn khước từ quá khứ, bởi nhiều nghệ sĩ bậc thầy trong đó có Michelangelo, từng giao phần lớn công việc cho những người thợ.
“Khái niệm về một nghệ sĩ ẩn dật, lao động trong cô độc là một cái nhìn lãng mạn bắt đầu vào thế kỷ 19.” Tuy chào đón công nghệ tiên tiến và vui vẻ chấp nhận rằng chúng sẽ góp một phần tích cực vào công việc điêu khắc, ông cho rằng giá trị nghệ thuật chỉ thực sự tồn tại khi có bàn tay con người trong đó.
“Chỉ có con người mới biết điểm dừng.”
Tại công xưởng Robotor, Massari chia sẻ rằng ông không hoàn toàn phủ nhận quan điểm đó bởi vì bàn tay con người là một phần vô cùng quan trọng, cho dù nó chỉ chiếm 1%.
Trong một căn phòng gần đó, một tá điêu khắc gia con người khom lưng bên cạnh những bức tượng còn dang dở, trong đó có tác phẩm của điêu khắc gia hóm hỉnh người Ý Maurizio Cattelan. Họ đang hoàn thiện và chỉnh sửa những lỗi vụn vặt mà ngay cả một cỗ máy siêu thông minh cũng không thể tránh được. “Một điều hay về robot là chúng chẳng thể làm tất cả mọi thứ", Emanuele 26 tuổi, từng là một học sinh điêu khắc cho hay khi anh đang nhẹ nhàng mài nhẵn bề mặt một lá bắp cải.
“Nhưng chỉ trong ba hay bốn năm nữa thôi, chúng sẽ làm được tất", Lorenzo Perrucci, người đồng nghiệp 23 tuổi tiếp lời trong khi anh đang khoét những chiếc lỗ nhỏ trên một miếng bọt biển cẩm thạch. “Và lúc đó tôi sẽ phải tìm việc khác. Chắc là điều khiển robot.”
________
Phương dịch từ New York Times, bản dịch để chia sẻ thông tin và phi lợi nhuận.
Original article: