HỌA SĨ HOÀI PHƯƠNG: CÂY CỘI NGUỒN LUÔN HIỆN DIỆN TRONG TỪNG PHÂN TỬ
THỰC HIỆN: CODET HANOI
Sống tại miền Bắc nước Ý, Hoài Phương có một gia đình hạnh phúc với người chồng Ý và hai con trai nhỏ. Từ một người theo học kinh tế, Phương với sự trở thành họa sỹ với những tác phẩm thấm đậm đặc tính của nghệ thuật phương Đông. Nước Ý có nền mỹ thuật tinh tế bậc nhất thế giới có đôi lúc làm Phương rợn ngợp, nhưng sự di trú xa xứ, xa quê hương với căn tính cội nguồn lại được thể hiện mạnh mẽ trong các tác phẩm đầy tính hiện sinh. Cô đã có triển lãm đầu tiên “Tụng ca vô thường” với 30 tác phẩm họa theo thơ Haiku của thi sĩ Pháp Hoan, đánh dấu một bước ngoặt lớn trong sự nghiệp và cuộc đời mình.
MỘT CUỘC ĐỜI MƠ
Được biết trước đó Phương không có học nghệ thuật? Nhưng sau đó khoảng 6 năm gần đây Phương bắt đầu cầm bút vẽ, vì sao vậy?
Tôi thích vẽ từ bé, hầu như cuốn vở đi học nào cũng đầy hình vẽ ở những trang cuối, nhưng khi đối diện những nguyện vọng nghề nghiệp vào cuối năm cấp ba thì tôi đã chọn theo quản trị kinh doanh. Tuy nhiên càng học thì tôi càng thấy mình đã chọn sai, nên khi sang Mỹ du học, tôi quyết định đổi sang thiết kế đồ họa. Ở Mỹ tôi không có nhiều bạn bè, sau giờ học ở trường, tôi thường về nhà giải khuây bằng việc vẽ tranh, và dần dà thú vui thời bé đã sống lại. Tôi thấy mình như miếng bọt biển, vẽ đến đâu thấm đến đó và tiến bộ rất nhanh trong một năm dù không có sự hướng dẫn bài bản, tôi nhận ra rằng mình có thể vẽ được, đây là điều mình làm tốt. Ngành đồ họa ở trường học khá sơ sài, tôi không hài lòng với những đồ án mình đã làm ra nên đã xin giáo sư trưởng ngành cho tôi thay thế bằng những bức tranh mình vẽ cho triển lãm tốt nghiệp, và cô đã đồng ý. Khi đứng đối diện những bức tranh được vào khung và treo trong khán phòng vắng vẻ, đó là lần đầu tiên tôi nhen nhóm trong lòng suy nghĩ trở thành một họa sĩ. Tôi bắt đầu vẽ toàn thời gian sau khi đến Ý năm 26 tuổi. Càng dấn thân vào con đường này, tôi càng nhận ra nó không đơn giản chỉ là một lựa chọn nghề nghiệp, mà là một tiếng gọi trong lòng, và mình thật may mắn vì dẫu đã nhiều lần lựa chọn sai trong quá khứ nhưng cuối cùng, dẫu có muộn, nhưng tôi đã hồi đáp được tiếng gọi đó. Được vẽ đối với tôi, là một hạnh phúc.
Phương có thể chia sẻ về việc mình sang Ý trong khoảng thời gian nào và với công việc gì được không?
Tôi sang Ý vào cuối năm 2017, sau khi tôi kết hôn với chồng là người Ý. Khi đó, nước Ý với tôi là trang đầu tiên trong một cuốn sách hoàn toàn mới, tôi không biết gì về nơi này, không hiểu tiếng, và cũng không biết điều gì chờ đón mình trong tương lai. Nhưng dần dà, tôi cũng đã thích nghi rất tốt về mọi mặt, ẩm thực, văn hóa, con người… nước Ý thuộc khu vực Địa Trung Hải, về mặt địa lý khá giống Việt Nam là một dải đất dài giáp biển, khí hậu khá ôn hòa dễ chịu, mùa xuân hè đầy nắng, tự nhiên ưu ái cho sự phong phú về ẩm thực, và cá tính người Ý thì sôi nổi ấm nồng, biết cách tận hưởng cuộc sống. Tất nhiên nơi nào cũng có những vấn đề mà mình sẽ nhận ra khi sống ở đó đủ lâu, nhưng nhìn chung tôi yêu mến nước Ý và đã dần xem nơi đây là quê hương thứ hai của mình. Nước Ý hiện đang đối mặt với hai vấn đề rất lớn là dân số già và khủng hoảng nhập cư, kéo theo đó là sự phân biệt chủng tộc. Tôi đã có vài trải nghiệm không vui với vấn đề này, tuy nhiên tôi không quá bi quan, bởi sẽ đến một lúc số đông nhận ra rằng di cư là một xu hướng không thể đảo ngược và thế hệ thứ hai, thứ ba của những gia đình nhập cư, gia đình đa chủng tộc sẽ là cầu nối, mang đến những thay đổi xã hội mới. Việc tôi là một người nhập cư xa xứ cũng vậy, nó để lại những dấu ấn nhất định trong cách tôi tư duy và nhìn nhận thế giới.
Khi gặp thơ Pháp Hoan, phải chăng lúc đó đã có sự bùng nổ về cảm xúc để Phương có thể vẽ lên những tác phẩm cũng rất thơ?
Bài thơ haiku đầu tiên của Pháp Hoan mà tôi đọc được là tám vạn bốn nghìn cây. “Dưới chân núi phía tây / tôi đi vào chốn ấy / tám vạn bốn nghìn cây.” Pháp Hoan viết về tâm tư của bạn trong thân phận một nhà sư khi dấn thân đi khu rừng của tám vạn bốn nghìn giáo lí nhà Phật, nhưng điều này cũng đúng với tôi, khi đó là một họa sĩ chập chững vào nghề, và cõi nghệ thuật thì khôn cùng rộng lớn với bao nhiêu kiến thức, bao nhiêu trường phái và xu hướng mà bản thân tôi như người đi lạc không có đến một chiếc la bàn dẫn lối. Vì đồng cảm mà tôi đã họa lên bức vẽ đầu tiên, với một cây bút mực vội vàng sợ hình ảnh đó tuột đi mất. Đây là khởi đầu cho bộ tranh hơn 30 bức mà tôi đã minh họa cho thơ haiku Pháp Hoan.
TÔI CHÍNH LÀ CÀNH LÁ, LÀ HOA, LÀ QUẢ…
Có thể dễ dàng nhận thấy hơi thở của phương Đông hay cái gọi là căn tính, cội nguồn trong từng nét vẽ của Phương?
Đúng vậy, vấn đề căn tính và cội nguồn luôn thường trực trong suy nghĩ của tôi. Đây là câu chuyện kéo dài từ thế hệ ông bà cho đến đời mình. Một hình ảnh mà tôi thường đưa vào tranh nhất là những cái cây và gốc rễ, một biểu tượng tôi yêu thích. Cái cây khỏe khoắn, cành lá vươn tỏa với những chiếc rễ bền chặt cắm sâu vào lòng đất như bao nhiêu thế hệ tổ tiên mình, và tôi chính là cành lá, là đóa hoa, là quả ngọt của cái cây đó. Dù tôi có là cái cây bị cắt rời, bứng đi nơi khác thì dấu vết của cái cây nguồn cội đó luôn hiện diện trong từng phân tử của mình.
Ngoài ra còn có rất nhiều suy tư về sự tồn tại, hiện sinh có thể thấy rõ ràng trên tác phẩm của Phương, phải chăng vì chúng luôn thường trực trong tâm trí của mình?
Đúng thế. Bên ngoài những tác phẩm minh họa cho haiku Pháp Hoan, tự thân tôi đã luôn có sự tò mò và hứng thú nhất định với những câu hỏi mang tính hiện sinh. Ta là ai, ta đến từ đâu, ta sẽ đi về đâu, sự tồn tại của con người là gì trong một vũ trụ rộng lớn khôn cùng và chắc chắn sẽ lụi tàn trong băng giá, cái gì chờ đợi ta bên kia ranh giới cửa tử...? Nhiều rất nhiều những câu hỏi mà nghĩ đến là tôi thấy lặng người trong kính sợ. Con người yêu thích cảm giác đứng trên muôn loài và luôn tò mò đi tìm ý nghĩa của sự tồn tại bởi ta muốn tiệm cận với Đấng toàn năng, muốn phơi bày tất cả bí mật ra ánh sáng. Ta không thể chịu đựng được sự trống rỗng đầy huyền bí không thể lí giải được, cũng giống cảm giác khi ta đứng trên thành tàu nhìn xuống đại dương đen ngòm trong đêm vậy. Nhưng những gì ta thấy và giải đáp được chỉ là một chút ánh sáng le lói mà thôi, còn đêm đen phủ trùm kia mới là vĩnh cửu. Tôi yêu thích những thước phim tài liệu về sự sống, về vũ trụ, bởi chúng khơi dậy trong tôi nỗi kính sợ cũng như cảm thức vô thường về sự tồn tại của chính mình, của tất thảy mọi thứ. Địa cầu mà ta đang sống đây nếu đặt trong hệ quy chiếu của vũ trụ thì cũng khác gì một tế bào bé nhỏ trên lòng bàn tay?
Phương thường sử dụng chất liệu thế nào ở bên Ý để phù hợp với các tác phẩm của mình?
Hội họa của tôi là sự kết hợp giữa màu nước và kỹ thuật vẽ truyền thống của Á Đông. Tôi dùng mực mài, keo động vật với bột màu, là phương pháp cổ điển khởi nguồn từ Trung Quốc họa ngàn năm trước. Phần lớn bút vẽ tôi mua từ Nhật, vì cọ vẽ phương Tây và phương Đông có những khác biệt vi tế không thể thay thế được, tuy nhiên tôi đã địa phương hóa phần lớn họa cụ của mình, chẳng hạn thay vì giấy Tuyên/washi và lụa thì tôi vẽ với giấy màu nước Fabriano. Bột màu, chất nhuộm tự nhiên đều là những thứ tôi có thể mua được tại Bologna và Florence, cũng là một sự may mắn vì Ý mạnh về mỹ thuật và bảo tồn. Khi mới bắt đầu học phương pháp vẽ này, tôi rất trăn trở về vấn đề nguyên vật liệu. Tôi từng nghĩ rằng nếu vẽ kiểu Đông Phương thì tất nhiên ta phải mang hết họa cụ từ Châu Á sang Ý nó mới “thuần khiết”, nhưng rồi tôi nhận ra điều đó không hẳn và không cần phải như vậy. Bột màu đến từ khoáng thạch, nghiền ra từ đất, và đất phương Đông hay phương Tây thì như nhau cả mà thôi. Sự mềm dẻo và linh hoạt trong việc chọn lựa nguyên liệu khá quan trọng, bởi việc vận chuyển từ đầu này sang đầu kia Trái Đất luôn phiền hà, đắt đỏ, và để lại rất nhiều “carbon footprint”, nếu được, tôi muốn nguyên liệu làm ra tác phẩm luôn ở trong tầm với, giống như “kilometro 0” trong ẩm thực Ý.
Tuy nhiên tôi cũng muốn nói rõ rằng, sự lựa chọn về kỹ thuật này nghiêng về mặt thể hiện nhiều hơn là ý niệm và tôi không muốn kỹ thuật trở thành yếu tố đại diện cho căn cước của mình. Ví dụ tranh sơn dầu, vốn là một chất liệu đến từ Châu Âu nhưng hiện nay rất nhiều họa sĩ Châu Á sử dụng mà vẫn thể hiện được trọn vẹn tinh thần Á Đông trong tác phẩm của họ. Tôi nghĩ rằng thứ định hình căn cước là chủ thể mình chọn, câu chuyện mình muốn kể, và bức tranh là phóng chiếu thế giới nội tâm của chính người nghệ sĩ. Nếu tôi có phương Đông trong lòng, thì tự khắc nó sẽ hiển lộ trong tác phẩm.
Xuân hạ thu đông trong bộ tranh của Phương như sự thể hiện sinh - hoại - trụ - diệt một vòng xoay của tạo hóa nhân sinh, Phương có thể chia sẻ đôi chút về điều này?
Khởi nguồn của bộ tranh này là vào năm 2021 với niềm cảm hứng đến từ cây mơ 50 năm tuổi trong vườn nhà ba mẹ chồng. Tôi quan sát cái cây đó đi qua bốn mùa trong năm, rồi chợt nhận ra nó thật giống đời người đi qua sinh, lão, bệnh, tử. Tôi đã thể hiện ý tứ này qua bức “Một cuộc đời mơ”: bốn mùa tiếp diễn trên một cành mơ từ khi đơm hoa, bung lá, kết trái, rồi úa tàn mục rữa khi mùa thu đến, để lộ một khúc xương tay buông thõng. Sau ba năm, tôi đã phát triển thêm ba bức tranh khác hợp thành một bộ tranh bốn mùa. Mỗi tranh là một chiêm nghiệm về cuộc đời, về vòng sinh diệt, mỗi tranh đều được lồng ghép một chi tiết nhỏ của cơ thể người nhằm thể hiện sự tương quan mật thiết giữa con người với thiên nhiên. Giống như cái cây thay hình đổi dạng qua thời gian, ta cũng vậy, cũng đang đi qua bốn mùa của cuộc đời mình. Tôi có lẽ đang ở trong mùa hè của cuộc đời mình, tâm trạng thì đã chớm thu, nhưng hai đứa bé của tôi - nguồn cảm hứng to lớn cho hội họa và cuộc đời này - là những đóa hoa chỉ vừa kết thành trái nhỏ của mùa xuân, nên chắc chắn tôi sẽ còn quay lại câu chuyện của mùa xuân trong những bức tranh sắp tới.
Tết Phương có về Việt Nam không? Bao nhiêu Tết xa xứ rồi, và Tết đọng lại trong Phương điều gì?
Lại một mùa xuân tôi không về được Việt Nam. Đêm giao thừa tôi sẽ cúng một ít trái cây, bày một đòn bánh Tét chỗ tượng Phật và thắp hương, mở vài bản nhạc Xuân, bài tôi thích nhất là Mộng Chiều Xuân của cô Lệ Thu, nghe thật êm ái mà vẫn vương vấn nỗi buồn. Tính ra tôi đã không ăn Tết Việt lâu lắm rồi, từ năm 2013 và chỉ có mùa xuân 2017 là ở nhà. Điều làm tôi nhớ nhất là những ban thờ đêm giao thừa người ta bày trên vỉa hè. Mỗi gia đình có một cách bày mâm ngũ quả và đồ cúng riêng biệt. Có bàn thờ giản dị chân phương, có bàn thờ đường bệ long phượng, tất cả đều được bày biện một cách thành kính, nghi ngút khói hương, và đó là kết tinh của tình yêu thương, là muôn vạn sắc thái lòng tưởng nhớ ông bà tổ tiên, phản chiếu đời sống tâm linh tín ngưỡng của người Việt. Tôi luôn tiếc vì tối đó ra đường không mang theo máy ảnh, nhưng đoạn kí ức đó vẫn còn sống động trong lòng mà giờ đây mỗi dịp Tết tôi vẫn thường nhớ lại.
Xin chân thành cảm ơn sự chia sẻ của Phương. Chúc Phương và gia đình những mùa xuân hạnh phúc.